„Wszystko wyleci w powietrze!”. Jak górnicy zastraszyli ZOMO

Było ustalone, że jak przyjdzie moment, że do nas dotrą, to nie będziemy przecież walczyli z karabinami, ale się wycofamy. Mieliśmy opracowane dwie drogi ucieczki. Pierwsza prowadziła tunelami taśmociągów – od szybu wydobywczego, poprzez kruszarki, ZWR aż do suszarni. Tą drogą ludzie mogli wyjść w lesie prawie kilometr od kopalni. Druga droga prowadziła na zewnątrz wzdłuż kruszarek i flotacji. Ustaliliśmy, że wychodzimy jak najdalej w lesie, a kto będzie mógł ma udać się do kościoła w Polkowicach. Mieliśmy taki plan, że się wycofamy, ale kiedy ZOMO opuści zakład, bo przecież nie mogli tam siedzieć wiecznie, mieliśmy wrócić na kopalnię i dalej strajkować. Informację o tym, że ZOMO wyszło z kopalni mieli nam przekazać koledzy zaspawani w najwyższym miejscu na ZWR-ach. Wszystko potoczyło się jednak inaczej.

Zaczynając od tego, że nie wszyscy wyszli z kopalni tak, jak to zaplanowaliście.

Wychodziliśmy w większości zgodnie i spokojnie. Część osób jednak spanikowała. Chcieli przyspieszyć wyjście z zakładu i w połowie drogi skręcali w boczną bramę. Chcieli w ten sposób niby przechytrzyć ZOMO, ale tam była droga, którą zomowcy nadjechali sukami i armatkami wodnymi. Przechwycili ludzi i zaczęli ich gnać przez lasek i pola. Polewali ludzi wodą z armatek wodnych przy 18 stopniowym mrozie. Ludzie padali w śnieg, mdleli, koledzy opowiadali, że trzeba było ciągnąc te osoby jak rannych.

Pan wychodził wedle planu?

Tak, dużą grupą ludzi poszliśmy na sam koniec zakładu wychodząc odkrytą drogą aż za suszarnią. Słyszeliśmy strzały i martwiliśmy się o tych, którzy się oddzielili. Szliśmy przez las, potem przez pola i w śniegu dotarliśmy do kościoła w Polkowicach. Tam szukaliśmy kolegów, sprawdzaliśmy kto dotarł.

Mieszkańcy pięknie się zachowali. Czekała tam na nas herbata, ciepłe ubrania. Ksiądz się postawił i nie wpuścił milicji do kościoła, mieszkańcy przewrócili nawet jakąś milicyjna sukę. Z zebranych w zakładzie łusek pocisków ludzie układali krzyż.

Z kościoła w Polkowicach nie poszedł pan jednak do domu.

Czytaj też:
Esbecy zabili 16-latka, bo ujawnił wstrząsającą prawdę

Kilku z nas – w tej grupie byli oprócz mnie m.in. Franek Kamiński, Andrzej Poroszewski, Paweł Kotlicki, Grzesiek Laska – już wcześniej ustaliło, że będziemy się ukrywać. Płk Garus wygrażał nam, że nas „drapnie”, więc powrót do domu nie miał sensu. Każdy z nas poszedł co najwyżej pod dom, żeby załatwić swoje sprawy. Ja miałem za zadanie szukanie mieszkań, w których mogliśmy się ukrywać. Jak już się znaleźliśmy w jednym miejscu szukałem maszyny do pisania i papieru. Chodziłem za tym ja, bo wydawało nam się, że skoro nie byłem członkiem delegacji, która była na rozmowach z Garusem to jestem bezpieczniejszy. Zależało nam na tym, żeby szybko wydać ulotkę i rozprowadzić ją wśród górników, dać im sygnał, że ani nas nie zamknęli, ani nie poszliśmy w domowe pielesze. Chcieliśmy im przekazać, że zeszliśmy do podziemia, jesteśmy i walczymy o tych, których zamknęli i zwolnili z pracy. Trzy dni przecież Rudnej nie było. Żeby wyłapać najaktywniejszych uczestników strajku zlikwidowali na trzy dni zakład i wszystkich od nowa przyjmowali do pracy.

Bardzo szybko wydaliście pierwszą ulotkę.

Udało nam się ją wydrukować i rozprowadzić 19 grudnia. Objeździłem rowerkiem przystanki autobusów pracowniczych. Na tych przystankach zbierali się tylko górnicy. W każdej wiacie rozrzuciłem ulotki na 15 min. przed tym, jak przychodzili na przystanek. To był najlepszy sposób komunikacji. Z tą ulotką poszła na kopalnię informacja, że MKS jest i działa.

W końcu jednak pana zatrzymali. Jak do tego doszło?

Udało im się mnie dorwać, bo byłem czynny, przemieszczałem się, pokazywałem się w różnych miejscach, załatwiałem różne sprawy. Mimo, że autobusy nie chodziły, to musiałem się przemieszczać między miastami, głownie w poszukiwaniu papieru do druku bibuły, bo to był największy problem. Nigdzie nie można było go dostać. Raz w tej sprawie pojechałem do księdza do Głogowa. To było na krótko przed Wigilią. Dostałem od niego całego indyka. Upiekła mi go koleżanka, która mieszkała w Głogowie. Przywiozłem go chłopakom. Pierwszą Wigilię w stanie wojennym spędziliśmy właśnie przy tym indyku. 28 grudnia niestety natknąłem się na kapitana Jana Sznabla, sąsiada z bloku. Mieszkał trzy klatki dalej. To on mnie zatrzymał. Posadzili mnie na dołku i od razu złamali przepisy. Na komisariacie wolno im było trzymać człowieka 7 dni, a mnie na tym dołku trzymali do 13 stycznia.

W areszcie spędził pan ponad dwa miesiące i został postawiony przed sądem.

Odbyło się 13 rozpraw. Nieraz jak mnie przewozili z Wrocławia do Legnicy na rozprawę, to dostawałem po głowie. Jak wsiada się do więźniarki, to pytają najpierw o imię ojca. Ja sobie z nich żartowałem odpowiadając: „i Syna i Ducha Świętego”. Potem pytali o datę urodzenia. Ja urodziłem się 13 października w Edwarda, ale z jakiś przyczyn ojciec zarejestrował mnie w urzędzie dopiero 13 grudnia i taką też datę urodzenia mam w dokumentach. Kiedy na pytanie o datę urodzenia odpowiadałem „13 grudnia” strażnicy uważali, że sobie z nich żartuję i walili pałą. 24 lutego usłyszałem wyrok. Ostatecznie po rewizji wyroku zostałem skazany na 1,5 roku więzienia w zawieszeniu na 3 lata.

I od razu wrócił pan do konspirowania. Po wyjściu z aresztu nie był pan pod szczególnym nadzorem służb?

Oczywiście, że byłem, ale potrafiłem sobie z tym radzić. Trzeba było się pilnować. Mieliśmy swoje sposoby. Do mieszkania nie wchodziło się swoją klatką tylko przez strych czy piwnicę. Ja miałem zresztą większe możliwości, bo mieszkałem na ulicy Orlej i na tej samej ulicy w wieżowcu na jedenastym piętrze miałem pracownię plastyczną. To był pomysłowy bunkier, robiłem tam wszystkie transparenty. Były nawet takie sytuacje, że dobrze ukryty w pracowni powielacz chodził w czasie, kiedy ubecy przychodzili na tak zwaną rewizję. Miałem tam też takie urządzenie, które skonstruowali mi koledzy z Solidarności Walczącej. Podłączałem je do radia i na falach krótkich podsłuchiwałem ubeków. Robiliśmy im też różne psikusy, żeby im życie uprzykrzyć i żeby wiedzieli, że my też ich mamy na oku. Kiedy namierzyłem, gdzie mieszka mój „opiekun” z SB, pan Przybyszewski rozkleiłem na słupach ogłoszenia: „Sprzedam dobry fortepian szybko i tanio” i podałem jego numer telefonu i adres. Chodziło o to, żeby ludzie przychodzili i dzwonili do niego w tej sprawie w ten sposób mu dokuczając.

31 sierpnia 1982 r. w rocznicę porozumień sierpniowych mieszkańcy Lubina zebrali się na pokojowej manifestacji. Był pan uczestnikiem wydarzeń, które dziś nazywamy „zbrodnią lubińską”. Od kul zginęły trzy osoby, a kilkanaście zostało rannych.

I tu warto sobie odpowiedzieć na pytanie, które prawie nigdy nie pada: dlaczego akurat w Lubinie władza użyła ostrej amunicji i zginęli ludzie. W Lubinie w 1965 r. mieszkało zaledwie 5 tys. ludzi, w 1980 r. już prawie 80 tys. Miasto właściwie było hotelem, sypialnią. Ciężko było w 1980 r. o strajk. Nie byliśmy zżyci, nie znaliśmy się, jeden bał się drugiego. Ludziom, którzy tu się sprowadzili zależało przede wszystkim na tym, żeby zarobić i dostać mieszkanie. Władza bardzo się cieszyła z tego, że ludziom trudno było się zintegrować, zorganizować strajk. Dzięki temu partię chwaliło legnickie KGB. A trzeba pamiętać, że naszymi ubekami rządziło KGB. W końcu w Legnicy mieliśmy tzw. małą Moskwę.

Kiedy pojawiła się Solidarność przeżyliśmy piękne 16 miesięcy. To była eksplozja druku, informacji, solidaryzmu między ludźmi. Wtedy najlepiej się poznawaliśmy. W efekcie w stanie wojennym w Lubinie stanęło 100 proc. zakładów – zastrajkowały nie tylko wszystkie kopalnie, ale także Defil – fabryka instrumentów lutniczych czy kobiety z zakładu Elpo, które szyły w Lubinie słynne spodnie Odra. W styczniu dwóch kolegów – Jan Kołodziej i Rysiek Szwed – wkurzeni tym, że zostali wyrzuceni z pracy skonstruowali bombkę. Rysiek był saperem w wojsku, więc to była fachowa robota. Fachowo tę bombkę zabezpieczyli, ona nie miała prawa wybuchnąć. Zostawili ją na beczce przy stacji CPN w centrum miasta z mocno tykającym budzikiem. Pracownik CPN z samego rana zgłosił sprawę milicji. To był sygnał dla ubecji, że nie mają do czynienia z gówniarzami i jak będzie trzeba, to my też im pokażemy. Po grudniu 1981 r. i historii z bombką KGB była wściekła, ubecja lubińska dostała po nosie. Może między innymi dlatego 31 sierpnia 1982 r. ZOMO – prowokując – otworzyło ogień. Postanowiło zastosować terapię wstrząsową, odwzajemnić się za grudzień 1981 r., sprawdzić solidaryzm ludzi. To nie był milicjant, który ostre naboje zabrał ze sobą przypadkiem i zaczął strzelać. To wszystko było zaplanowane, bo ostrą amunicję z magazynu wydaje się na rozkaz. Mnie zresztą na krótko przed tą manifestacją ostrzegał milicjant: „Panie Edku, niech pan wyjedzie z Lubina” – mówił.

Tego dnia na lubińskim rynku zgromadziło się 5 tys. ludzi.

Ale walki z milicją trwały trzy dni.W tych miejscach, gdzie była krew natychmiast po zdarzeniach i na drugi dzień układaliśmy kwiaty, stawialiśmy krzyże. W tych kolejnych dwóch dniach na ulice wyszło trzy razy więcej ludzi. I to był największy solidaryzm, bo ci ludzie już wiedzieli, że poprzedniego dnia były ofiary śmiertelne. Nie mieli żadnej gwarancji, że władza nie będzie do nich strzelać.

Kiedy padły strzały wiedział pan co robić, w która stronę uciekać?

Czytaj też:
Zbrodnia lubińska. Tak komuna osłoniła morderców robotników

W takiej sytuacji biega się tak jak inni. Na własne oczy widziałem jak na plac wjeżdża milicyjna nyska. Wybrała sobie mężczyznę, który zamiast się schować chciał jak najdalej uciec. Milicjant z otwartych drzwi nyski strzelił temu demonstrantowi petardą w głowę. Ten padł na trawę. Nyska z rozpędu przejechała nad nim. My, widząc to, zaczęliśmy biec do tej nyski, w takiej sytuacji w ogóle się nie myśli. Nie zastanawialiśmy się nad tym, że mogli i do nas strzelać. Kiedy milicjanci w nysce zobaczyli, że goni ich tłum ludzi, nawet się nie zatrzymali tylko w biegu wyskoczyli z auta, złapali tego mężczyznę za ręce i za nogi, wrzucili go do środka i odjechali. Zobaczyliśmy dużą plamę krwi i jednego adidasa. Myśleliśmy, że chłopak nie żyje. Zaczęliśmy układać kwiaty, stawiać krzyż. Następnego dnia byłem uczestnikiem innej sytuacji. Na ulicy Miedzianej zobaczyłem milicjantów strzelających z nyski do okien. Z boku było pełno ludzi. Chłopaki rzucali w te nyski kamieniami i ja też wziąłem kamień i rzucałem, bo w człowieku wyzwala się tak złość. Chce, żeby chociaż ten kamień doleciał i trafił w tę blachę. Nie myślałem w tedy o tym, że przecież w odwecie mogli strzelić i nas trafi.

31 sierpnia kiedy milicja użyła ostrej amunicji, to były pojedyncze strzały?

Skąd, całe serie, kule latały, odbijały się od ścian, od asfaltu. Dostać można było przypadkiem, rykoszetem. W ten sposób zginął mój kolega Michał Adamowicz. Było wiele dowodów zbrodni: podziurawione ściany, luksfery, porozwalane kioski, dziury po kulach na kościele. Te dowody szybko zlikwidowano. Jeszcze tej samej nocy. Mostek na którym zginął Michał Adamowicz uchował się przez 30 lat, przetrwał wszystkie najgorsze lata, a kilka lat temu został zlikwidowany przez prezydenta Lubina Roberta Raczyńskiego pod pretekstem, że stwarza zagrożenie bezpieczeństwa. To tragedia, że zlikwidowano ostatni dowód zbrodni lubińskiej.

rozmawiała Agnieszka Niewińska

Edward Wóltański tuż po zbrodni lubińskiej został internowany. Przetrzymywano go najpierw w Nysie, a następnie jako „solidarnościową ekstremę” w Strzelinie i Grodkowie. Po wyjściu z internowania w grudniu 1982 r. dalej prowadził działalność opozycyjną – m.in. drukował i kolportował bibułę, robił odbitki zdjęć ze zbrodni lubińskiej, organizował projekcje zakazanych filmów. Organizował Solidarność Wałczącą w Zagłębiu Miedziowym, był łącznikiem z Wrocławiem. Zaangażował się także w pomoc charytatywną rodzinom ofiar i internowanych w stanie wojennym. W kwietniu 1983 r. ponownie aresztowany w związku z zatrzymaniem Józefa Piniora. Został brutalnie pobity w czasie śledztwa. Zwolniono go w czerwcu 1983 r. na mocy amnestii